Merkeziyetsiz uygulamalar (dapps), operasyonları tek sunucu yerine bilgisayar ağlarından oluşan bir dağıtılmış ağ tarafından sürdürülen yazılım programlarıdır.

Dapp’ları anlamanın en iyi yolu normal web uygulamalarıyla karşılaştırmaktır.

DApps vs. Geleneksel Web Uygulamaları

Normalde tüm web uygulamalarının ön-uç ve arka-uç tarafı bulunmaktadır. Ön-uca aynı zamanda istemci-tarafı da denmektedir ve bir internet sitesiyle etkileşime girildiğinde görülen taraf burasıdır. Eş zamanlı olarak arka-uç veya sunucu-tarafı uygulamanın veri erişim layerıdır ve internet sitesine fonksiyonelliğini sağlayan perde arkasındaki mekanizmayı temsil etmektedir.

Sunucu-tarafı

Bunu analojik düşünmenin yolu web uygulamalarını arabalar gibi hayal etmektir. Eğer araba bir web uygulaması olsaydı, ön-uçta arabanın gösterge panosu, direksiyon, ön cam — temel olarak bir sürücünün arabanın içinde gördüğü her şey olurdu. Arka-ucunda ise onu hareket ettiren motor olurdu.

İstemci-tarafı

İşin istemci-tarafında normal uygulamalar ile merkeziyetsiz uygulamalar aynı gözükür. Tıpkı bir insanın motorun nasıl ateşlendiği konusundaki karmaşık bilgileri bilmeden araba sürebileceği gibi, kişi Netflix veya Amazon gibi bir internet sitesinde arka planda nasıl çalıştığını bilmeden de gezinebilmektedir.

Merkeziyetsiz uygulamalar ile normal web uygulamaları arasındaki temel fark normal uygulamaların arka ve ön-uçlarının tek bir sunucuda barındırılmasıdır. Tersine, dapp’ların arka-uçları tüm dünyaya dağılmış senkronize sunucuların (bilgisayar düğümleri) dağıtılmış ağında barındırılmaktadır.

Her ne kadar Ethereum ağının faaliyete geçmesinin hemen ardından merkeziyetsiz uygulamaların popülaritesi devasa oranda artsa da, dapp’ların blockchainler üzerinde çalışma zorunluluğu olmadığını anlamak önemlidir.

Esas olarak ilk merkeziyetsiz uygulama 1999’da, diğer bir deyişle ilk blockchainin icat edilmesinden on yıl önce faaliyete geçen uçtan-uca online dosya paylaşımının öncüsü yazılım Napster’dı. Blockchainde değil de uçtan-uca ağlarda çalışan dapp’ların diğer örnekleri popüler dosya-paylaşım hizmeti BitTorrent ve gizlilik-odaklı açık-kaynak tarayıcı Tor’dur.

Merkeziyetsiz Uygulamaları Anlamak

Yukarıda değinilen örneklere rağmen, günümüzde bir kişi merkeziyetsiz uygulamalar hakkında konuşurken bu terim neredeyse sadece blockchainler üzerinde çalışan dapp’lara özel olarak kullanılmaktadır.

Ethereum

Merkeziyetsiz uygulamaları destekleyen ilk blockchain Ethereum’dur — Bitcoin’in minimal programlanabilir yeteneklerine tepki olarak tasarlanan yeni-nesil akıllı sözleşme ve merkeziyetsiz uygulama platformu.

Ethereum kendi yerel kripto parasına sahip olmasının yanında komut dizilerini geleneksel bilgisayarlar gibi çalıştıran ve yerine getiren Turing-complete bir protokoldür. Ancak Ethereum Sanal Makinesi, durumu herhangi bir zamanda konsensüs algoritmasıyla muhteşem şekilde tanımlanabilen dağıtılmış bir bilgisayardır.

Ethereum ağında kurulan merkeziyetsiz uygulamalar, esasında blockchain üzerinde saklanan, doğrulanan ve otomatik olarak yerine getirilen kodların parçaları olan akıllı sözleşmeler yoluyla mümkün kılınmıştır. Bu akıllı sözleşmeleri akıllı yapan şey, imzalandıkları anda önceden tanımlanmış koşullarına göre komutları otomatik olarak yerine getirmeleri, böylelikle üçüncü kişilerin işlemlerin tamamlandığını görüntüleme ve doğrulama ihtiyacını ortadan kaldırmalarıdır.

Bu bağlamda merkeziyetsiz uygulamalar, aynı kullanıcı arayüzünün arka planında çalışan bir grup birlikte işlerliğe sahip akıllı sözleşme olarak düşünülebilir. İşlevsellik açısından dapps teoride normal uygulamaların sağladığı hizmetin ve kullanıcı deneyiminin aynısını sunabilirken, aynı zamanda saydamlık, açık erişim, sürekli çalışma ve sansür-direnci gibi merkeziyetsizliğin tüm avantajlarını da sağlayabilmektedir.

Merkeziyetsiz Uygulamaların Avantajları ve Dezavantajları

Merkeziyetsiz uygulamaların avantajları ve dezavantajları analiz edilirken, inovasyonların başlangıç ve bitiş noktaları karıştırılmamalıdır. Bu teknoloji hala çok yenidir; Ethereum sadece altı yıl önce faaliyete geçmiştir ve merkeziyetsiz uygulamalar son iki yılda geniş çapta popülarite elde etmiştir. Merkeziyetsiz uygulamaların mevcut dezavantajlarının çoğunun doğası gereği değil de durumlarla ilgili olduğu düşünülebilir, yani mevcut problemler gelecekte çözülebilecek niteliktedirler.

DApps Avantajları

Sıfır arıza süresi — Uygulamaları dağıtılmış işlemci ağlarında çalıştırmanın en büyük avantajlarından biri herhangi bir düğüm ağdan ayrıldığında veya bir bileşen başarısız olduğunda, kalan tüm birimlerin çalışmaya devam etmesi ve ekstra iş yükü alabilmesidir. Bu şekilde uygulamanın kalbindeki akıllı sözleşme blockchaine yerleştirildiğinde, ağ hayatta olduğu sürece uygulama kesilme yaşamadan çalışmaya devam edecektir. Dahası merkeziyetsiz doğaları gereği dapps DDoS saldırıları, SQL enjeksiyonları, XML bombaları ve çapraz site betik saldırısı gibi geniş kapsamda güvenlik tehditlerine karşı dirençlidirler. Bu durum normal uygulamalarda tam tersidir.

Sansür-direnci – Açık ve izin gerektirmeyen ağlarda çalıştıklarından, herhangi bir kurumun kullanıcıların merkeziyetsiz uygulamalara erişimini veya yerleştirmelerini engelleme gücü veya yetkisi yoktur.

Gizlilik — Genel olarak kullanıcılar herhangi bir kişisel tanımlayıcı bilgi sunmadan veya ifşa etmeden sadece kripto para cüzdanlarını kullanarak merkeziyetsiz uygulamalarla özgürce etkileşime girebilirler.

Saydamlık — Merkeziyetsiz uygulamalar umumi ve saydam blockchainler üzerinde çalıştıklarından, dapp’ın kaynak kodu, gelen ve giden işlemler dahil olmak üzere tüm veriler saydam ve herkese açıktır. Bu durum, tüm zincir-içi davranışlar tamamen doğrulanabilir olduğundan ve dapps kodları herhangi bir zamanda herhangi bir kişi tarafından incelenip denetlenebildiğinden, ilave bir güvenlik katmanı eklemektedir.

DApps Dezavantajları

Kurma zorluğu — Akıllı sözleşmelerin değişmezliği, dapp inşasını ve tasarımını özellikle zor hale getirmektedir. Geliştiricilerin henüz yaratma aşamasından dapp’ları kapsamlı ve gelecekte olabilecek değişikliklerden etkilenmeyecek şekilde planlamaları gerekmektedir, çünkü akıllı sözleşmelerde yerleştirildikten sonra herhangi bir değişiklik yapmak imkansızdır. Dahası, dapps, Ethereum’un yerel programlama dili Solidity kullanılarak inşa edilmektedir. Bu dil, geliştiricilerin özellikle platformda dapp inşa etmekle ilgilenmesi dışında pek öğrenilen bir dil değildir.

Alt kullanıcı deneyimi —  Genel olarak merkeziyetsiz uygulamalar, merkezi rakiplerine kıyasla daha fazla alt kullanıcı deneyimi sağlarlar. Özellikle teknoloji başlangıç aşamasında olduğundan, navigasyonu, teknoloji meraklısı insanlar için dahi önemli derecede zordur. Daha da kötüsü tüm blockchain işlemleri geri alınamaz ve nihai niteliktedir ki bu, yanlışa yer bırakmamaktadır. Kullanıcının dapp’ta bir hata yapması halinde yapılabilecek pek bir şey yoktur ve hatalar pahalıya mal olabilmektedir.

Kullanım maliyeti — Merkeziyetsiz bir uygulamada işlem yapmak ağ işlem ücreti ödemeyi gerektirir. Bu işlem ücreti Gaz olarak hesaplanır (Ethereum’un yerel fiyatlandırma birimi) ve ETH olarak yerleştirilerek doğrudan dapp’ın çalıştığı blockchain ağını çalıştıran madencilere gitmektedir. Yüksek yoğunluk zamanlarında basit bir uçtan-uca işlem 2-5 dolar arasında tutabilirken, merkeziyetsiz borsalardaki token takasları gibi uçtan-sözleşmeye işlemler 20 dolara kadar çıkabilmektedir.

Yavaş —  Dapps pahalı olmasının yanında normal uygulamalarla kıyas kabul etmeyecek kadar yavaştırlar. Bunun nedeni proof-of-work konsensüs algoritmasını kullanan blockchainlerin işlemleri gerçekleştirmesinin ve yeni bloklar kazmasının zaman almasıdır. Ethereum blockchaini üzerindeki ortalama blok süresi 13.3 saniyedir. Ağın iş yükü kapasitesi yaklaşık saniye başına 15 işlemdir ki bu, merkezi uygulamaların çok altındadır. Bu, kullanım ağın gerçekleştirme kapasitesini aştığında blockchainin yoğun hale gelmesi ve işlemlerin gerçekleştirilmesinin daha pahalı ve uzun süreceği anlamına gelmektedir. Böyle bir durumda, kullanıcılar aşırı yüksek gaz ücretleri ödemedikleri sürece işlemlerinin gerçekleştirilmesi saatler sürebilmekte ve hatta bazen ağ tarafından reddedilebilmektedir.

Arızalara ve hacklemelere yatkınlık — Akıllı sözleşmelerin yürütme riski kesinlikle bu listenin başında gelmektedir. Kodların determinist ve otonom yerine getirilmesi ve blockchainlerin değişmezliğinin bazı güvenlik avantajları olsa da yanlış uygulandıklarında yıkıma sebep olabilmektedirler. Akıllı sözleşmelerde çok küçük bir kodlama hatası bile büyük aksaklıklara sebep olabilmekte ve çoğu farkedilemeyecek tasarım hatası fonların sözleşmede kilitli kalarak kayıp veya kullanılamazlık noktasına gelecek yoğunluk gibi hasar verici suistimallere yol açabilmektedir. Her ne kadar itibarlı denetim firmaları tarafından gerçekleştirilen kod denetimleri ortalama DeFi kullanıcısına belli bir güven verse de, yine de hala belirsizlik kalmaktadır.

Popüler Merkeziyetsiz Uygulamalar

Merkeziyetsiz Borsalar (DEX’ler)

Merkeziyetsiz borsalar ve token-takas protokolleri kripto para dünyasında en çok kullanılan merkeziyetsiz uygulamalardır. Merkeziyetsiz borsalar, fonları koruma altına almak için güvenilir aracı ihtiyacını akıllı sözleşmeler kullanarak ortadan kaldırırlar. Bu, borsanın hacklenme ve koruma altındaki fonların çalınma riskini azaltır. Merkeziyetsiz borsalardaki tüm işlemler uçtan-uca veya uçtan-sözleşmeye şeklindedir ve fonlar doğrudan kullanıcıların cüzdanlarına gider.

Merkezi pazaryerlerinin yaptığı gibi fiyat teklifi vermek ve işlemleri yerine getirmek için emir defterlerine dayanmak yerine merkeziyetsiz borsalar Otomatik Piyasa Yapıcıları veya AMM’leri kullanırlar. AMM’ler, tokenlardan oluşan likidite havuzları yaratmak ve fiyatlandırma yapmak için önceden belirlenmiş algoritmalar ve matematik formülleri çıkarmak için akıllı sözleşmeler kullanan protokollerdir.

Piyasadaki en popüler merkeziyetsiz pazaryerlerinden bazıları Uniswap, Curve, Balancer, SushiSwap, DODO, Bancor, ve Kyber’dır.

Basit token-takas protokollerinin yanında bu kategorideki diğer merkeziyetsiz uygulamalar türevler ve sentetik varlıklar gibi daha sofistike finansal enstrümanlar yaratmakta ve bunların takasına olanak vermektedirler. Sentetik varlıkları destekleyen en popüler dapp’lardan bazıları Synthetix, Hegic, Opyn, Erasure, ve MCDEX’tir.

Borç Verme ve Borç Alma Dapp’ları

Merkeziyetsiz borç verme ve alma uygulamaları ikinci en çok kullanılan DeFi uygulamalarıdır. Bu kategorideki dapp’lar, kripto teminatı karşılığında arkaplan kredi kontrolleri veya KYC gibi sınırlamalar olmadan kullanıcıların borç vermelerine veya almalarına olanak vermektedir.

Bu türün en popüler iki dapp’ı Compound ve Aave’dir. Compound, borç alanlarla verenleri otomatik olarak eşleştiren ve borç alınan varlıkların arza sunulan varlıklara oranına dayanarak faiz oranını hesaplayan bir AMM’dir. Aave ise bunlara ek olarak kullanıcıların flash loan, oran değiştirme ve güvenlik altına alınmamış borça alma gibi konseptleri tecrübe etmelerine olanak vermektedir.

Yield-farming Dapps

Yield-farming dapps özünde sermayeyi toplamak ve bölüştürmek için insan fon yöneticileri yerine akıllı sözleşmeleri kullanan otomatik merkeziyetsiz yatırım fonlarıdır.

Yield-farming dapp’larındaki fikir yield farming sürecini otomatikleştirmektir. Basit terimlerle anlatacak olursak sermayenin ödüller karşılığında çeşitli DeFi protokollerinde toplanması veya kilitlenmesidir. Bu dapp’lar kripto yatırımına hands-free bir yaklaşım sunar ve kullanıcıların gaz (işlem) maliyetlerini kaynaştırmalarına olanak vererek avantaj sağlamalarına fırsat verir.

Kullanıcıların spesifik bir yield-farming dapp’ının arka plandaki stratejisini anlamaları gerekmez — sadece dapp’a kripto para stake ederler ve pasif faiz kazanırlar.

Bu kategorideki en popüler dapp’lar Yearn Finance, Harvest Finance, Pickle Finance, ve Set Protocol’dür.

Merkeziyetsiz Otonom Organizasyonlar (DAO’lar)

Merkeziyetsiz otonom organizasyonlar veya DAO’lar tam olarak isimlerinin ifade ettiği şeylerdir. Çalışmak için insanlara ve tipik hiyerarşik yönetim yapılarına dayanmak yerine DAO’lar kararları otonom yerine getirmek için akıllı sözleşmelerden faydalanırlar.

DAO’ların birçok işlevi olabilse de, en önemlisi merkeziyetsiz şekilde dapp kullanıcılarının yönetime katılmalarına olanak vermesidir. Kripto para dünyası çok hızlı biçimde hareket ederek yenilikler gerçekleştirerek dapp’ları da güncel kalmaları için inovasyona ve değişime zorlamaktadırlar. Ancak inovasyon ve evrim için dapp’ların tek bir kişi veya gruptan gelmeyecek kararlar alması gerekmektedir. Çünkü böyle kararlar merkeziyetsizlerin ana değerlerine aykırılık teşkil etmektedir.

Dapps bu sorunu çözmek için, diğer şeylerin yanında kullanıcıların protokol değişikliklerini oylamalarına ve sunmalarına, gelecekteki geliştirmeleri fonlamak için denetimsiz hazineler yaratmalarına ve kullanıcılara dapp’ta belli haklar vermesine veya mülkiyet payları dağıtmasına olanak veren DAO’lar oluşturmaları gerekmektedir.

Merkeziyetsiz Uygulamaların Geleceği

Belki de Dapp’ların normal uygulamalara karşı sahip olduğu en kritik avantaj izin gerektirmeyen yenilikleridir. Merkeziyetsiz uygulamalar tamamen açık olduklarından ve çoğu durumda tarafların kontrolünden geçmediklerinden, geliştiricilerin özgürce yaratmalarına, test etmelerine olanak vererek kripto dünyasında organik ve beklenmedik yollarla ilerleme kaydederler.

Dahası dapps; ticari sırlar, telif hakları, markalar veya patentlerle saklanmadıklarından, bir kişinin diğerlerinin eforları üzerine inşa ettiği bireysel ilerleme anlamına gelen birleşimsel yeniliklerden bütün kripto dünyası faydalanmaktadır.

Merkeziyetsiz uygulamaların geleceği şüpheye yer bırakmayacak şekilde parlaktır—hayal edebileceğiniz her metrik de bunu işaret etmektedir.

Mevcut dapp’ların inovasyon ve kurulma hızları kripto dünyasının daha önce görmediği hızlara erişmiştir. DeFi protokollerindeki toplam kilitlenmiş değer (TVL), bu yılın başında sadece 650 milyon $ iken şu anda 13.43 milyar $’a yaklaşarak yıl itibariyle %2000’lik artış göstermiştir. DeFi protokolleriyle iletişime giren eşsiz cüzdan adresleri sayısına göre ölçülen yeni dapp kullanıcısı sayısı da sadece 2020 baz alındığında 10,000’den 620,000’e fırlamıştır.

Gelecek yılın da 2020’ye benzemesi halinde merkeziyetsiz uygulamaların ana akıma girme ve Bitcoin’in yaptığı gibi kurumsal para çekme şansı oldukça fazladır.