Token Ekonomisi Nedir: Blok Zincirlerin İç Ekonomisi

Token ekonomisi, yatırımcıların bir projeye yatırım yapmadan önce onu analiz etmek için kullandıkları metrikleri ve verileri içerir. Bir kripto para birimini oluşturan özelliklerin çoğu genellikle CoinMarketCap ve CoinGecko gibi web sitelerinde ve proje teknik incelemelerinde bulunur. Token ekonomisinde en yaygın olarak belirtilenler, token türü, piyasa değeri, token arzı, teşvik modeli ve token dağıtım modelidir.

Token Ekonomisi Nedir?

“Token ekonomisi (Tokenomics)” terimi, blok zincirlerin iç ekonomisini ve dış dünya ile etkileşimlerini belirleyen çerçeveyi tanımlamak amacıyla “token” ve “ekonomi” kelimelerinin bir araya getirilmesiyle ortaya çıkmış bir ifadedir. Token ekonomisi, kripto varlıkların takas değerini belirleyen ödüller, cezalar, token miktarı ve token basım takviminin dengesini ifade eder. Öte yandan, “kriptoekonomi” terimi, ağlara matematiksel yaklaşıma vurgu yaparak teşvik sorunlarını çözer ve token ekonomisinin bir alt kümesinde yer alır. Token ekonomisi, her ne kadar tokenları ve tokenlaştırma ekosistemlerini içerse de, blok zinciri ağlarını, protokolleri ve kripto para birimlerini içermez.

Token Ekonomisinde Kripto Türleri Nelerdir?

Tokenların çeşitli yönleri, Token Ekonomisi içerisindeki sınıflandırmalarını belirler.

Katman-1 ve Katman-2 tokenları

Bir projenin token yapısı, Katman-1 ve Katman-2 tokenları olmak üzere iki farklı türde sınıflandırılabilir:

• Katman-1 tokenları, Katman-1 blok zincirindeki tüm hizmetlere güç sağlamak için kullanılır. Ethereum (ETH) ağındaki Ether’i örnek olarak verebiliriz.
• Katman-2 tokenları, ana Katman-1 blok zincirinin üzerine kurulmuş merkeziyetsiz uygulamalardır (DApp). Örneğin OMG tokenı, Ethereum (ETH) ağı (Katman-1 blok zinciri) üzerine kurulmuş merkeziyetsiz bir proje olan OmniseGO için çıkarılmış Katman-2 tokenıdır.

Menkul Kıymet Tokenları ve Fayda Tokenları 

Token ekonomisi, tokenları yapılarının yanı sıra kullanımlarına göre de sınıflandırır. Bu sınıflandırma genellikle menkul kıymet tokenları ve fayda tokenları olarak yapılır:

• Menkul kıymet tokenları yatırım sözleşmeleridir. Değerlerini, kendileri dışında, alınıp satılabilen varlıklardan alırlar. Menkul kıymet tokenları, Howey testini geçtikten sonra menkul kıymet olarak kabul edilir. Menkul kıymet tokenı çıkarma işlemine STO, ya da Türkçe ifadesiyle Menkul Kıymet Token Arzı denir. Bir STO düzenleyebilmek için, tokenın ilgili finansal piyasa otoritelerine kayıt edilmesi gerekir. Menkul kıymet tokenları düzenleme kapsamında olmaları sebebiyle, dolandırıcılığa karşı daha korunaklıdırlar.
• Fayda tokenları, kullanıcılara bir ürün veya hizmete erişim hakkı sağlayarak yatırımcılara değer sağlarlar. Şirketler, düzenledikleri ICO’larda (İlk Coin Arzı) fayda tokenı satarlar. Bu tokenlar, tokenı çıkaran şirketin platformunda ödeme aracı olarak kullanılabilir. Fayda tokenlarının menkul kıymet olmadığını ve genellikle Howey testini geçmediklerini belirtmek isteriz.

Değiştirilebilir ve Değiştirilemez Tokenlar

Tokenların yapıları ve kullanımlarının yanı sıra, tokenlaştırılmış varlıkların türleri de token ekonomisinin bir bileşenidir. İki tür tokenlaştırılmış varlık vardır, bunlar değiştirilebilir ve değiştirilemez varlıklardır. Değiştirilebilir ve değiştirilemez tokenlar (NFT’ler) arasındaki temel fark, takas edilebilme konusudur.

• Değiştirilebilir tokenların değeri, sağladıkları faydada yatmaktadır. Değiştirilebilir olmalarından dolayı ödeme yapmak için kullanılabilirler. Örneğin, en popüler ödeme birimi olan Bitcoin (BTC), bölünebilir olduğu için değiştirilebilir bir tokendır.
• Buna karşılık, değiştirilemez tokenlar genellikle koleksiyon olarak alınırlar ve bölünemezler. Örneğin CryptoKitties, her bir tokenın bölünemediği ve takas edilemediği NFT’lerdir. Bu NFT’ler, benzersiz veya kıt olmalarıyla değer kazanırlar.

Piyasa Değeri ve Token Ekonomisi

Bir proje tokenının piyasa değeri, belirli bir zamana dek kripto para projesine yatırılan tüm fon miktarını ifade eder. Piyasa değeri temel olarak, dolaşımdaki token sayısı ile token fiyatının çarpımı ile elde edilir. Piyasa değeri, fiyatın haricinde traderların bir varlığın diğer kripto para birimlerine kıyasla istikrarını ve değerini belirlemek için kullandığı başka bir metriktir. Piyasa değeri, bir kripto para biriminin büyüme potansiyelini ve satın almanın güvenli olup olmadığını gösterir.

Bir kripto para biriminin piyasa değeri, bazı yönlerden bir coinin uzun vadede popülaritesini yansıtır. Genel olarak, büyük ölçekli kripto para birimleri daha az değişkendir ve genellikle orta ölçekli ve küçük ölçekli projelere kıyasla daha güvenli yatırımlardır. Öte yandan, orta büyüklükteki kriptolar daha volatildir ancak aynı zamanda çok daha fazla büyüme potansiyeline sahiptir. Küçük ölçekli kripto para birimleri, orta büyüklükteki kripto para birimlerine oldukça benzer, ancak bu coinler büyük ölçüde volatildir ve fiyatın artma veya çökme potansiyeli birbirine eşittir.

Token Arzı Nedir?

Token arzı, bir projenin piyasaya sürdüğü token sayısını ifade eder. Bazı projelerin tokenları, zaman içinde veya bir kerede oluşturulacak ve ardından kademeli olarak dağıtılacak şekilde tasarlanmıştır. Hangi yaklaşım benimsenirse benimsensin, kripto para arzı, dolaşımdaki arzı, toplam arzı ve maksimum arzı içinde barındırır.

Dolaşımdaki arz, şimdiye kadar çıkarılan ve şu anda dolaşımda olan token sayısını ifade eder.

• Toplam token arzı, yakılan token hariç şu anda var olan token sayısıdır.
• Maksimum arz, oluşturulabilecek maksimum token sayısını ifade eder. Bazı tokenların maksimum arzı olmayabilir ve sürekli olarak oluşturulacak şekilde tasarlanmışlardır.

Mevcut Teşvikler Nelerdir?

Bitcoin (BTC) ve Ethereum (ETH) gibi açık blok zincirleri (herkes erişebilir), insanların yaşam kalitelerini iyileştirmek için daha fazla para kazanmaya motive oldukları varsayımıyla işlerler. Bu nedenle, blok zinciri ağlarıyla etkileşimde bulunmaya ve onların bakımını yapmaya ikna etmek için insanları tokenlarla teşvik ederler. Kullanıcılar ve madenciler için başlıca teşviklerden bazıları madencilik ödülleri ve işlem ücretlerini içerir.

• Madencilik Ödülleri, madencilerin bir blok zincirinde bir bloğu başarıyla kazdıktan sonra aldıkları belirli bir kripto para birimi miktarıdır. Projeler, ağlarını güvence altına almak için iş ispatı (PoW) ve hisse ispatı (PoS) algoritmaları gibi bir dizi mekanizma kullanır. Her algoritma türünün kendi madencilik yöntemi ve madencilik ödül oranı vardır.
• İşlem ücretleri, bir projenin madencileri ve işlemleri işlemeye yardımcı olan doğrulayıcıları tazmin etmek için kullandığı ücretlerdir. Ücretler, kullanıcılar tarafından ödenir. Bu ücretler işlemlerini gerçekleştirmek için acele eden kullanıcıların daha yüksek bir işlem ücreti ödemesiyle sağlanır.

Token Dağıtımı ve Fiyat İstikrar Mekanizmaları Nelerdir?

Token dağıtım yöntemi de token ekonomisinin bir parçasıdır. Bir proje tokenlarını iki yolla dağıtabilir, ya adil bir lansmanla piyasaya sürer ya da önceden kazar.

• Adil bir lansmanda, bir kripto para birimi tüm topluluk tarafından kazılır, sahip olunur, kazanılır ve yönetilir, topluluk dışındakilerin tokenlara erken erişimi yoktur ve özel tahsis yapılmaz. Adil bir lansmana örnek olarak Dogecoin (DOGE) ve Litecoin (LTC) verilebilir. Tokenlarını mümkün olduğu kadar çok katılımcıya dağıtan projeler, potansiyel olarak daha fazla gelişimi ve merkeziyetsizliği gerçekten önemseyen projelerdir.
• Önceden kazım, halka açılmadan önce projenin geliştiricileri gibi bir takım kişilere token gönderildiği bir süreçtir. Önceden kazım, projenin devamlılığını sağlamak için geliştiricilere ödeme yapmak için gerçekleştirilir, ancak makul sınırlarda değilse hoş karşılanmaz. Auroracoin (AUR) ve Paycoin (XPY) gibi çoğu önceden kazılan kripto para birimleri ya battılar ya da dolandırıcı oldukları ortaya çıktı. Bu nedenle, önceden kazım, kurucunun sadece hızlı şekilde para kazanmak ve hemen kaçmak isteyip istemediğini anlamaya yardımcı olabilir.

Bir tokenının fiyatının arz ve talepten etkilenmesi ilkesine dayalı olarak kullanılan fiyat istikrarı mekanizmaları da vardır. Yakma mekanizması tokenları yok etmeyi veya diğer bir deyişle yakmayı içerir. Kripto para yakımı, hiç kimsenin özel anahtarlarına sahip olmadığı bir adrese token göndermeyi ve böylece onları harcanamaz hale getirmeyi ifade eder. Böylece, yakılmış tokenlar dolaşımdan çıkarılmış olur, bu da token fiyatlarının dengelenmesine yardımcı olur. Token imhası eğer plansız bir şekilde yapılırsa, projenin merkeziyetsiz olmama ihtimali yüksek olduğundan projeye şüpheyle yaklaşılmalıdır.

Token yakımının yanı sıra, tokanları kilitlemek de fiyat istikrarı mekanizmalarından biridir. Kilitli tokenlar, dolaşımdaki arzın bir parçası olmaktan çıkarlar. Token kilitlemeleri veya hak kazanma süresi, bir kripto para biriminin piyasaya sürülmesiyle sona erecek şekilde tasarlanır, bu nedenle hiçbir ekip üyesi veya yatırımcı, kilitleme süresi sona ermeden tokenlarına erişemez. Bu, ekibi proje için çalışmaya ve lansmandan hemen sonra varlıklarını satmamaya motive eder.

Mevcut Token Ekonomisi Modelleri Nelerdir?

İki tür token ekonomisi modeli vardır: enflasyonist ve deflasyonist model.

Enflasyonist Token Ekonomisi Modeli

Enflasyonist token ekonomisi modeli, dolaşıma daha fazla token eklemesi açısından geleneksel paralara çok benzer. Bu model, değerin sürdürülmesinde ve ağ katılımının teşvik edilmesinde etkilidir. ETH gibi çoğu hisse ispatı (PoS) tokenları, ağdaki doğrulayıcıları ve yetki verenleri ödüllendirmek için enflasyonist bir modelle oluşturulmuşlardır. Fakat, sınırlı bir arzı olmayan tokenların aşırı enflasyona ve sonunda devalüasyona yol açma olasılığı vardır.

Deflasyonist Token Ekonomisi Modeli

Deflasyonist token ekonomisi modelinde tokenlar yakım mekanizması aracılığıyla dolaşımdan çıkarılır. Token arzı, tokenın değerini korumak için sınırlandırılır. Dezavantajıysa, kazılacak sınırlı token arzı olması, kullanıcıları varlıklarını kullanmak yerine biriktirmeye teşvik edebilir, bu da tokenların dolaşımdan çıkmasına ve değerlerini kaybetmesine neden olabilir.

Sonuç

Token ekonomisi, traderların bir varlığın gelecekteki değerini analiz etmesine yardımcı olan faktörleri içerir. Token ekonomiğini anlarken devreye giren faktörler arasında kaç tokenın çıkarılması ve dağıtılması gerektiği, piyasa değerinin tokenın değer artışı ve arzının belirlenmesini nasıl yol gösterebilebileceği, tokenların sunduğu teşvik türleri vb. yer alır. Token tasarımı çoğunlukla kullanım, kullanılabilirlik ve değer gibi faktörlere bağlıdır. Bu faktörler ayrıca kullanıcıların tokenları nasıl kullanacağını ve edineceğini de belirler. Örneğin, tokenın kullanım durumu çok ilgi uyandırıcıysa kullanıcılar alıp kullanmak için motive olacaktır. Token ekonomisinin yanı sıra, bir projenin ekibi ve ekip üyelerinin geçmişi de bir kripto parayı değerlendirirken önemli bir kıstastır. Bu bilgilere sosyal medyadan veya projenin resmi bloglarından ve web sitelerinden ulaşılabilir. Ayrıca tokenın geçmiş performansı, kullanım durumları vb. gibi geçmiş verilerden de yararlanılabilir.