Bitcoin İşlemi Nedir? Bileşenler, Onay ve Gizlilik Rehberi

Bir Bitcoin işlemi, Bitcoin ağı üzerinde değer transferinin temel hareketidir. Temelde, bir işlem; belirli miktarda Bitcoin’i bir veya birden fazla adresten harcayan ve bunu bir veya birden fazla yeni adrese atayan bir veri parçasıdır. Zincir üzerindeki gönderdiğiniz ya da aldığınız her Bitcoin ödemesi, blockchain defterinde bir işlem olarak kaydedilir. Alice’in Bob’a 1 BTC göndermesi durumunda gerçekte olan, Alice’in harcanmamış çıktılarını (önceki işlemlerden sahip olduğu Bitcoin’leri) referans gösteren ve bu değeri Bob’un adresi tarafından kontrol edilen yeni bir çıktıya atayan bir işlem oluşturmasıdır. Bu işlem daha sonra Bitcoin ağına yayınlanır, node’lar/madenciler tarafından doğrulanır ve bir bloğa dahil edildikten sonra – kalıcı olarak blockchainin bir parçası haline gelir.

Bir Bitcoin işlemini fiziksel bir madeni paranın bir hesaptan diğerine taşınmasından ziyade, sahiplik kayıtlarının güncellenmesi olarak görselleştirmek faydalı olabilir. Bitcoin, UTXO (Harcanmamış İşlem Çıktısı) modeli kullanır. Bu, defterin henüz harcanmamış önceki işlemlerin çıktılarından oluşan bir koleksiyon olduğu anlamına gelir (bunlar UTXO’lardır, temel anlamda birinin kontrolündeki “Bitcoin parçalarıdır”). Bir işlem bu UTXO’lardan birkaçını input (girdi) olarak alır, onları harcanmış olarak işaretler ve alıcı(lar)a yönelik yeni UTXO’lar olarak output (çıktı) oluşturur. Her çıkış, belirli bir BTC miktarı ve kilitleme scripti (genellikle bir adres ile temsil edilir) içerir; bu script, bir sonrakinde kimin harcayabileceğini belirler. Bir işlemin her girdisi, önceki bir çıktıyı (işlem kimliği ve çıktı indeksi ile) referans göstermeli ve onu açacak geçerli bir imza sunmalıdır. Basitçe ifade etmek gerekirse: girdiler fonun kaynağıdır, çıktılar fonun varış noktasıdır. Bu tasarım Bitcoin’in güvenliğini ve izlenebilirliğini sağlar: her bir BTC birimi, işlemler zinciri üzerinden yaratılışına (madencilik blok ödülü) kadar geriye doğru izlenebilir.

Bir Bitcoin cüzdanı kullanarak BTC gönderdiğinizde, cüzdan yazılımı genellikle UTXO’larınızdan bazılarını toplar (örneğin, 0.6 BTC ve 0.5 BTC değerinde iki UTXO’nuz olabilir ve 0.7 BTC göndermek istiyorsunuz – cüzdan bunları input olarak kullanır), işlemi özel anahtarlarınızla imzalar ve alıcıya 0.7 BTC gönderen bir çıktı ile kalan miktarı (düşülen transfer ücretiyle birlikte örnekte 0.4 BTC) kendi adresinize “para üstü” (change) olarak gönderen bir diğer çıktı oluşturur. İşte bu veriler bütünü – inputlar, outputlar, imzalar ve birkaç ek alan – Bitcoin işlem formatını oluşturur.

Bitcoin işlemlerinin temel özellikleri şunlardır:

• İşlemler, işlem verisinin hash’i olan işlem kimliği (TXID) ile tanımlanır. TXID, blockchain üzerinde işlemi aramak için kullanılan bir tanımlayıcıdır.
• Her işlemin boyutu vardır (byte cinsinden) ve bu nedenle boyuta bağlı olarak bir ücret gerektirir. Kullanıcılar, madencilerin işlemlerini bloğa eklemesi için teşvik olarak işlem ücreti ekler.
• İşlemler çoklu input ve output içerebilir. Bir cüzdan harcamak istediği miktarı bir araya getirmek için genellikle birden fazla UTXO’yu input olarak kullanır. Çoklu output ise, tek işlemde birden fazla adrese ödeme yapmak için (ör. iki kişiye aynı anda ödeme) ya da daha yaygın olarak bir kısmını alıcıya gönderip para üstünü kendinize göndermek için kullanılır.

Bitcoin İşlemleri Nasıl Onaylanır?

Bitcoin işlemini yayınladığınızda (cüzdanınız bunu eşler arası düğümlere yayarak yapar), işlem Bitcoin ağının “hafıza havuzu”na (mempool) girer. Bu aşamada, işlem onaylanmamıştır – bir madencinin işlemi bloğa dahil etmesi beklenir. Tam node’lar işlemin geçerliliğini bağımsız olarak kontrol eder: tüm inputların mevcut ve harcanmamış UTXO’lara karşılık geldiğini, imzaların geçerli olduğunu ve başka kuralları ihlal etmediğini teyit eder (örneğin; input toplamı >= output toplamı, yani sihirli bir şekilde yeni coin yaratılmadığından emin olunur). İşlem doğrulamayı geçerse mempool’da bekler. Geçersiz ise (örneğin harcanmış bir UTXO’yu tekrar harcamaya çalışıyor ya da yeterli ücret içermiyorsa), nodlar işlemi reddeder ve yayılmaz.

Madenciler daha sonra mempool’dan işlemleri seçerek bir aday blok oluşturur. Genellikle, madenciler işlemleri ücret oranına (byte başına satoshi) göre önceliklendirir – daha yüksek ücretli işlemler bloklara öncelikli alınır çünkü madenciler blok boyutu ile kısıtlıdırlar ve ücretlerden elde edecekleri geliri maksimize etmek isterler. Bir madenci, proof-of-work bulmacasını çözerek başarıyla bir blok kazdığında, bu blok – içinde birçok işlemle – ağa yayınlanır. Bu noktada, blok içindeki tüm işlemler onaylanmış (1 onay) sayılır. Her ek blok ile yeni bir onay eklenir ve işlemin geri alınma ihtimali daha da azalır. 6 onaydan sonra, bir işlemin çok derin zincir reorganizasyonunun oldukça düşük olasılığı nedeniyle pratikte geri alınamaz olduğu kabul edilir.

Önemli olarak, bir işlem onaylandığında inputları (UTXO’lar) harcanmış olur ve artık kullanılamaz. Çıktıları ise, gelecekteki işlemlerde input olarak kullanılabilecek yeni UTXO’lara dönüşür. Bitcoin’de “coin sahipliği” işte bu şekilde hareket eder: harcanma hakkı, birbirine zincirlenmiş işlemler aracılığıyla bir sahipten diğerine devredilir.

Bitcoin İşlem Akışı (kaynak)

İşlem Ücretleri ve Hız

Her Bitcoin işlemi bir ağ ücreti taşır ve genellikle gönderen tarafından ödenir. Ücret, Input toplamı – Output toplamına eşittir (giren ve çıkan BTC arasındaki fark). Örneğin, 1.0 BTC değerinde input harcıyorsanız ve outputlarınızın toplamı 0.998 BTC ise, kalan 0.002 BTC ücret olarak madenciye gider. Ücretler sabit değildir; göndericiler tarafından mevcut ağ koşullarına ve işlemin ne kadar hızlı onaylanmasını istediklerine göre belirlenir. Her blok yaklaşık 1–2 MB’lık işlem alabilir (ortalama 2.000–4.000 işlem, boyuta bağlı olarak) bu nedenle Bitcoin’in işlem kapasitesi sınırlıdır ve kullanıcılar yoğun dönemlerde ücret üzerinden rekabet eder.

Ağ birçok bekleyen işlemle tıkandığında, ücretler yükselir ve düşük ücretli işlemler gecikmeler yaşayabilir. Örneğin, yüksek talep dönemlerinde ortalama onay süresi önemli ölçüde uzayabilir. Örnek olarak Mayıs 2023 ve tekrar Temmuz 2024 ortasında, işlem hacminin patlaması nedeniyle yoğun birikmeler yaşandı. 19 Temmuz 2024’te ortalama Bitcoin onay süresi neredeyse 23 saate ulaştı ve mempool’da 116.000’den fazla işlem takılı kaldı, çünkü çok sayıda kullanıcı bloka dahil olmak için rekabet ediyordu. Yalnızca birkaç gün önce, talep daha düşükken, ortalama onay süresi yaklaşık 1 saatti – bu da ağ koşullarının ne kadar değişken olabileceğini gösterir. Kullanıcılar genellikle ücret piyasasını takip eder ve istedikleri süre içinde onay alacak kadar yüksek bir ücret belirler. Modern cüzdanlar genellikle uygun bir ücret önerir ya da “ekonomik” ve “öncelikli” gibi farklı seçenekler sunar.

İşlem başına ücret yalnızca gönderilen miktara değil, işlemin byte cinsinden boyutuna da bağlıdır. Çok fazla input veya karmaşık scriptler (örneğin çoklu imza) içeren bir işlem yüzlerce byte olabilir ve aynı feerate’e (sat/B) ulaşmak için daha yüksek toplam ücret gerektirebilir. 2017’de benimsenen Segregated Witness (SegWit) gibi teknikler, fiilen blok kapasitesini artırıp belirli verilerin (imzaların) ağırlığını azaltarak aynı 1 MB limitiyle daha fazla işlem sığmasını sağladı. Bugün işlemlerin çoğu SegWit formatını kullanır; bu da aynı talep altında ücretlerin düşük kalmasını sağlar. Diğer bir yükseltme olan Taproot (Kasım 2021’de aktive edildi), bazı işlem ve akıllı kontrat türleri için daha fazla optimizasyon sağladı, fakat ücret baskısına etkisi daha dolaylıdır (belirli gelişmiş işlemlerin daha az veriyle oluşturulmasını mümkün kılar).

Daha hızlı veya daha ölçeklenebilir işlemlere ihtiyaç duyan kullanıcılar için Bitcoin katman-2 çözümlerini destekler. Bunların en öne çıkanı Lightning Ağıdır. Kullanıcılar, zincir üzerinde ödeme kanalları açıp ardından birbirleriyle zincir dışı, anlık ve çok düşük ücretli işlemler gerçekleştirebilirler (kanallar kapatıldığında nihai mutabakat zincir üzerinde olur). Lightning işlemleri blockchain’de değildir ve dolayısıyla anında gerçekleşir ve ücretleri çok düşüktür; zincir üzerindeki ücretlerin ya da onay sürelerinin engel olacağı mikro ödemeler veya hızlı ödemeler için uygundur. Ancak, Lightning’in kendine has kullanım durumları vardır ve zincir üzerindeki işlemlerin rolünü tamamen ortadan kaldırmaz – sonuçta, kanal açma ve kapama işlemleri yine ana zincire kaydedilir.

Bir Bitcoin İşleminin Yaşam Döngüsü (Adım Adım)

Tipik bir Bitcoin işleminin yolculuğunu özetlemek gerekirse:

1. Oluşturma: Kullanıcının cüzdanı, bir veya birden fazla UTXO’yu input olarak seçerek (birleşik değerlerinin gönderilecek miktarı ve ücreti karşılayacak şekilde) bir işlem oluşturur. Cüzdan daha sonra outputları tanımlar – genellikle bir çıkış alıcıya ve gerekiyorsa bir çıkış, para üstü olarak kullanıcının kendi adresine (change). Her output belirli bir BTC miktarı içerir ve bir script ile “kilitlenir” (çoğunlukla, sadece bu adresin özel anahtarına sahip kişi harcayabilir şeklinde standart bir script).
2. İmzalama: Cüzdan, input adreslerinin özel anahtarlarını kullanarak her input için dijital imza üretir, bu imzalar inputların scriptSig alanına (veya SegWit’te witness alanına) eklenir. Bu imza, gönderenin fonlara sahip olduğunu ve harcamaya yetkili olduğunu kanıtlar. Herhangi bir input doğru şekilde imzalanmadıysa işlem geçersiz olur.
3. Yayınlama: İmzalanan işlem (tipik olarak hexadecimal formatta serileştirilmiş bir byte paketi), Bitcoin eşler arası ağına yayınlanır. Hızla dünya çapındaki node’lara yayılır. İşlemi alan her node, doğrulama kontrolleri yapar (doğru sözdizimi, inputların var ve harcanmamış olması, imzaların geçerliliği vb.). İşlem doğrulama alırsa node bunu tekrar yayar ve kendi mempool’una ekler.
4. Mempool’da Bekleme: İşlem, diğer işlemlerle birlikte global mempool’da bekler. Bu aşamada beklemededir ve cüzdanlarda “onaysız” olarak gösterilir. Esasen bir madencinin işlemi seçmesini bekler.
5. Madencilik ve Onay: Bir madenci işlemi alır (ücret diğerlerine göre yeterince yüksekse öncelikli alınır) ve bir aday bloğa ekler. Blok kazıldığında (doğru proof-of-work bulunduğunda) blok ağa yayınlanır. Node’lar bloku ve içindeki işlemleri doğrular ve kabul eder. Artık işlem onaylanmış olup belirli bir blok yüksekliğinde blockchain’e dahil olmuştur. İşlem outputları artık yeni sahipleri tarafından harcanabilir (fakat çoğu cüzdan fonların “güvenli” sayılması için bir veya daha fazla onay bekler).
6. İleri Onaylar: Her yeni blok, zinciri uzatır. İşlemin dahil olduğu blok üst üste yeni bloklarla derinleştikçe, onay sayısı artar. Bu, işlemin geri alınma riskini üstel bir şekilde azaltır (ancak blok yeniden düzenlemesi olursa – ki birkaç blok derinlikten sonra 51% saldırısı dışında neredeyse hiç olmaz – tersine çevrilebilir). Bitcoin blok zamanı ~10 dakika olduğundan, çoğu borsa veya satıcı işlemi yaklaşık bir saat (6 blok) içinde nihai kabul eder.

Bitcoin Lightning Network (kaynak)

Özel Durumlar ve Son Trendler

Yukarıda standart bir Bitcoin işlemi anlatılsa da, burada dikkat edilmesi gereken bazı özel işlem türleri vardır:

• Coinbase İşlemi: Coinbase borsası ile karıştırmayın, coinbase işlemi, her blokta yeni bitcoinlerin (blok ödülü) yaratılması ve bu ödülün madenciye ödenmesi için oluşturulan özel bir ilk işlemdir. Girişi yoktur (“coin mint eder”) ve bir veya daha fazla çıkış içerir (madenciye ödül ödemesi). Normal kullanıcılar coinbase işlemi oluşturmaz, sadece madenciler blok yaratırken yapar.
• Çoklu İmzalı (Multisig) İşlemler: Bazı outputlar harcanmak için birden fazla imza gerektirebilir (ör: 2/3 multisig adres). Bu outputları harcayan işlemlerde input kısmında birden fazla anahtara bağlı birden fazla imza bulunur. Kullanıcı açısından bu, output üzerinde daha karmaşık bir kilit scripti ve girişte buna uygun bir kilidi açma scriptidir. Ortak hesaplar veya ekstra güvenlik için kullanışlıdır.
• Toplu Gönderim (Batching): Özellikle borsalar veya hizmetler, bir işlemde birden fazla kişiye ödeme yapmak için çoklu output içeren toplu işlemler kullanır. Bu, farklı işlemler yapmaktansa daha verimlidir, çünkü işlem başına gerçekleşen byte maliyeti çoklu output arasında paylaştırılır.
• SegWit ve Taproot Outputları: Modern Bitcoin adresleri (bc1... ile başlayan bech32 adresleri), imza verisinin ana blok verisi dışına “witness” olarak taşındığı SegWit’i kullanır ve bu durum ücretleri azaltır. Taproot (bc1p... ile başlayan bech32 versiyonu), Schnorr imzaları ve MAST gibi daha karmaşık koşulları mümkün kılar ancak sıradan kullanıcı için burada da harcama deneyimi temelde aynıdır – scriptler ve doğrulama altyapıda yükseltilmiş şekilde işler.

Son dönemde çok dikkat çeken bir gelişme de, Bitcoin işlemlerinin değer transferinin ötesinde amaçlarla kullanılmasıdır. 2023’te ortaya çıkan Ordinals protokolü, kullanıcıların işlemin witness alanına rastgele veri (resim, yazı, esasen NFT benzeri “inscription”lar) eklemesini mümkün kıldı. Bu da bu dijital varlıkların üretimi ve transferi için bir işlem yoğunluğu yarattı. Sonuç olarak Bitcoin’de ekstrem tıkanıklıklar ve ücret artışları yaşandı. Yıl genelinde, gerek Ordinals gerekse Bitcoin üzerinde çalışan BRC-20 token’ların popülerliği nedeniyle ortalama işlem ücreti 25 kat arttı. Toplulukta bu tarz kullanım örneklerinin istenip istenmediği tartışmasını başlatsa da, Bitcoin işlemlerinin sadece finansal bilgi değil, varlık ve veri kodlayabileceğini ve ağın güvenliğinden yararlanabileceğini gösterdi. Ancak bu trendler aynı zamanda Bitcoin’in ana katmanının işlem kapasitesinin sınırlı olduğunu ve blokların herhangi bir amaçla da olsa dolmasının, herkes için işlem yapmayı pahalı hale getirdiğini de hatırlattı. Ağın tasarımı, yüksek işlem kapasitesi yerine merkeziyetsizlik ve güvenliği önde tutacak şekilde dizayn edilmiştir; bu nedenle de zincir dışı ve katman-2 ölçeklendirme (örneğin Lightning) uzun vadede günlük küçük işlemler için, ana zinciri ise daha çok mutabakat ve yüksek değerli transferler için kullanmanın yolu olarak görülür.

Bitcoin SegWit (kaynak)

Bitcoin İşlemlerini Kullanırken İpuçları

Ortalama bir kullanıcı için bu teknik ayrıntıların bazılarını anlamak, Bitcoin’i daha verimli ve güvenli kullanmasına yardımcı olur:

• Cüzdanınızı mutlaka yedekleyin, aslında özel anahtar(larınızı) ya da seed cümlenizi yedeklemiş olursunuz. İşlemler geri döndürülemez, özel anahtarınız kaybolur ya da çalınırsa Bitcoin’inize kalıcı olarak erişemeyebilir ya da izniniz dışında harcanabilir.
• Göndermeden önce ücretleri kontrol edin. Normalde düşük bir ücretle 10-20 dakika içinde onay alabilirsiniz ancak yoğun talep dönemlerinde (örneğin meme coin çılgınlığı ya da NFT dalgası sırasında) çok daha yüksek bir ücret ödemek ya da düşük ücretli işleminizin saatlerce/günlerce onaysız kalmasını göze almak zorunda kalabilirsiniz. Web siteleri ve cüzdan ücret tahmin araçları, hızlı onay için gereken güncel ücret seviyelerini gösterir.
• Birden fazla adrese ödeme yapacaksanız toplu işlem (batching) kullanın veya sık sık küçük işlem yapacaksanız Lightning veya benzer katman-2 yan zincirleri değerlendirin. Bu, ücretlerden ve ana zincirdeki yoğunluktan tasarruf sağlar.
• Bitcoin işlemleri halka açıktır. Herkes TXID ile bir işlemi blok gezgininden arayabilir ve ilgili adresleri ile miktarları görebilir. Bitcoin adresleri takma ad niteliğindedir (doğrudan kimliğe bağlı değildir) fakat fon akışı analiz edilebilir. CoinJoin gibi mixer/karıştırıcı teknikleri çıktıların kime ait olduğunu izlemeyi zorlaştırarak gizliliği artırır.
• İşleminiz uzun süre onaysız kalırsa (düşük ücret yüzünden), cüzdanınız destekliyorsa Replace-By-Fee (RBF) ile ücreti yükseltebilir ya da Child-Pays-For-Parent (CPFP) ile, bekleyen işlemin çıktısından yeni bir yüksek ücretli işlem oluşturup madencileri ikisini birden dahil etmeye teşvik edebilirsiniz. Bunlar gelişmiş ücret yönetim teknikleridir.
• Gönderirken adresleri iki kez kontrol edin. Bitcoin adresleri uzun karakter dizileridir; modern cüzdanlarda QR kod veya kopyala-yapıştır fonksiyonu vardır. Adresi doğru girdiğinizden emin olun (kötü amaçlı yazılımlar panoya girilen adresi değiştirebilir). Bitcoin işlemleri geri alınamaz, yanlış adrese gönderirseniz geri alma imkanı yoktur.

Sonuç olarak bir Bitcoin işlemi, Bitcoin ekonomisini ayakta tutan atomik işlemdir – Satoshi Nakamoto’nun 12 Ocak 2009’da Satoshi Nakamoto’dan Hal Finney’e 10 BTC gönderdiği ilk işlemden, bugün gerçekleşen milyonlarca işleme kadar. Bir Bitcoin işlemi, kriptografi (sahipliği kanıtlayan imzalar), dağıtık sistemler (P2P ağında yayılım) ve ekonomik teşviklerin (madencilikle onay ve ücretler) kusursuz bir birleşimidir. Bir işlemin nasıl çalıştığını anlamak Bitcoin’in neden güvenli olduğu ve neden merkeziyetsiz kaldığına dair temel bir bakış açısı sağlar: işlemleri onaylayan merkezi bir taraf yoktur, protokol kurallarına uyduğunuz sürece, işleminizi ağı oluşturan node’lar ve madenciler bütün dünyaya kaydeder. Her Bitcoin kullanıcısı, işlem oluşturup yayınlayarak bu küresel değer defterine yeni bir kayıt eklemiş olur.